इ.१ली ते ८वी विषय प्रकल्प यादी

*पहिली ते आठवी विषयनिहाय प्रकल्प यादी*
*संकलन - शरद कोतकर*

इयत्ता पहिली ते आठवीसाठी विषयनिहाय प्रकल्पांची यादी -

*भाषा -:*
* परिसरातील प्राणी व पक्ष्यांची नावे सांगणे.  
* पाठ्यपुस्तकातील घटकास अनुसरुन चित्रे जमविणे.
* बडबडगीते तोंडपाठ करणे.
* चित्रे दाखवून ओळखण्यास सांगणे.
* चित्रावर आधारित गोष्ट तयार करणे.
* उपयोगी  परिसरातील प्राणी चित्रे व उपयोग .
* परिसरातील विविध स्थळांची माहिती .
* वाढदिवस , सहल प्रसंगाचे वर्णन .
* कथा व कवितांचा संग्रह करणे .
* सार्वजनिक ठिकाणे ,दुकाने इ.ठिकाणच्या नामफलकावरील सुचनांचा संग्रह .
* वृत्तपत्र कात्रणांचा संग्रह करणे.
* नेहमी चुकणारे शब्द व त्यांचा संग्रह करणे.
* निवडक उतार्यांचा संग्रह करणे .
* भाषिक खेळ व शब्द कोडी तयार करणे .
* स्वातंत्र्य लढ्यातील नेत्यांचे फोटो जमविणे.
* शहर व खेडे येथील जीवनावर आधारित चित्रे जमवा.
* गावातील पुढीलपैकी एका व्यक्तीची भेट घेऊन माहिती मिळवा. शेतकरी ,दुकानदार , सरपंच , ग्रामसेवक , तलाठी ,शिक्षिका .
* देशभक्तीपर गीतांचा संग्रह करा.
* विरुद्धार्थी व समानार्थी शब्दांचा संग्रह करणे.
* विविध पत्राचे नमुने जमा करणे.
* अवांतर वाचन करून नवे शब्द संकलित करणे .
* पाऊस विषयावरील कविता / चित्रांचा संग्रह करणे.
* शेतीबद्दलच्या गाण्यांचा संग्रह करणे.
*  पाळीव प्राणी  व त्यांचे उपयोग तक्ता /चित्रसंग्रह.
* तुळस व अन्य औषधी वनस्पतींची माहिती मिळवा.
* आपल्या गावातील पोळा सणाचे वर्णन करा.
* आईच्या प्रेमाची महती सांगणाऱ्या कवितांचा संग्रह करा.
* वेगवेगळ्या पाठात आलेल्या म्हणींचा संग्रह करा.


*गणित -:*
* नाण्यांचा व नोटांचा संग्रह करणे.
* पुठ्याचे विविध आकार तयार करणे .अर्धा , पाव
* दुकानास भेट देऊन व्यवहार करणे .
* आलेख कागदावर विविध आकार रेखाटा.
* बिलाच्या विविध पावत्यांचा संग्रह करणे .
* विविध भौमितिक आकृत्यांची प्रतीकृती बनविणे.
* व्याख्या, सुत्र व नियमांचे संकलन करणे.


*सामान्य विज्ञान -:*
* परिसरातील सजीव व निर्जीव यादी करणे -चित्रे जमविणे.
* परिसरातील वृक्ष व त्यांचे अवयव.
* आपले शरीर -संबंधित चित्रे व अवयवांचे उपयोग .
* चांगल्या सवयींची यादी -अंगीकार
* पाण्यात विरघळणारे व न विरघळणारे पदार्थ यांची यादी.
* प्राण्यांचे अवयव व त्यांचे उपयोग ( चित्रासह )
* ज्ञानेंद्रिये - चित्रे व त्यांचे कार्य .
* वनस्पतींच्या विविध अवयवांची कार्य .
* बियांचा संग्रह व त्यांचे निरीक्षण .
* परिसरातील औषधी वनस्पतींची यादी व उपयोग .
* उपयुक्त प्राण्यांच्या चित्रांचा संग्रह व उपयोग .
* मातीचे प्रकार व नमुने संग्रह ,
* घरातील व शाळेतील स्वच्छता विषयक सवयींची यादी.
* शाळेचा परिसर स्वच्छ राहण्यासाठी उपक्रमांची यादी करा.
* पारंपारिक व अपारंपारिक ऊर्जास्त्रोतांची माहिती .
* शास्त्रज्ञांची नावे व लावलेले शोध तक्ता .
* वीस अन्नपदार्थांची यादी करा.त्यांचे चव व अवस्था नोंदवा.
* पदार्थाची स्थायू ,द्रव ,वायू गटात विभागणी .
* गावातील पाणीपुरवठा केंद्राला भेट देऊन माहिती गोळा करा.
* पृष्ठवंशीय व अपृष्ठवंशीय प्राण्यांची चित्रे जमवा.
* हवा प्रदुषण व पाणी प्रदुषण याविषयी माहिती संकलित करा.
* शेतीच्या औजारांची माहिती व उपयोग यांची माहिती संकलित करा.


*इतिहास व ना.शास्त्र  -:*
*  दळणवळणाच्या साधनांची नावे व चित्रे .
* ग्रामपंचायतीस भेट देऊन कारभाराची माहिती घेणे .
* संतांची चित्रे व माहिती .
* शिवरायांच्या बालपणातील घटनांचा संग्रह .
* विविध देशांच्या राजमुद्रा व ध्वजांचा संग्रह .
* अश्मयुगीन हत्यारांची यादी करा,चित्रे मिळवा.
* शेतीच्या आधुनिक पद्धतीची माहिती .
* जहाजांची चित्रे जमवा.
* गड व किल्ले यांची चित्रे जमवा.माहिती संकलित करा.
* देशात बोलल्या जाणाऱ्या प्रमुख भाषा व राज्ये यांची यादी करा.
* हक्क व कर्तव्य यांचा तक्ता तयार करा.
* समाजसुधारकांची चित्रे व त्यांच्या कार्याची माहिती संकलित करा.


*भूगोल -:*
* आपल्या परिसरातील विविध भूरुपांची माहिती .
* ऋतू ,महिने व पिके यांचा तक्ता .
* परिसर भेट - नदी ,कारखाना .
* गावातील पाणीपुरवठा योजनेची माहिती .
* परिसरातील पिके व त्यांचा हंगाम.
* शेतीस भेट व कामाचे निरीक्षण .
* गावाजवळील धरणाला भेट देऊन माहिती संकलित करणे .
* खनिज व खडकांचे नमुने गोळा करणे .
* विविध धान्यांचे नमुने जमवा.
* परिसरातील प्रदुषणाची कारणे - यादी करा.
* गावच्या बाजाराला भेट द्या .वस्तूंची यादी करा.
* विविध देशांचे नकाशे संग्रहीत करा.

Student Portal

*सरल महत्वाचे* :
*दिनांक* : *३० सप्टेंबर २०१६*
(अतिमहत्वाची माहिती असल्याने सर्वांना share करावी ही विनंती)

             *student पोर्टल विशेष*

या शैक्षणिक वर्षाची संच मान्यता दिनांक ३० सप्टेंबर २०१६ या दिवशी भरलेली माहितीच्या आधारे होणार हे निश्चित झाले होते परंतु अद्याप काही शाळाचे पेंडिंग काम लक्षात घेता आज दिनांक 29 सप्टेंबर २०१६ रोजी *मा.डॉ.श्री सुनील मगर साहेब,अध्यक्ष ई-गव्हर्नन्स,महाराष्ट्र राज्य तथा शिक्षण संचालक बालभारती* यांच्या उपस्थितीत झालेल्या मिटिंग मध्ये ही अंतिम मुदत *दिनांक ७ ऑक्टोंबर २०१६* रोजी पर्यंत सर्व शाळांना वाढवून देण्यात आलेली आहे.दिनांक ७ ऑक्टोंबर २०१६ रोजी मध्यरात्री १२ वाजेनंतर सर्व शाळांचे online माहिती भरण्याची सुविधा बंद करून शाळेच्या अंतिम पटाची माहिती cluster login ला verify करण्यासाठी उपलब्ध करून दिली जाणार आहे याची नोंद घ्यावी.तत्पूर्वी सर्व शाळांनी आपली माहिती व्यवस्थितरीत्या भरून पूर्ण करावी.आपण भरलेली माहिती जी *७ ऑक्टोंबर २०१६ ला cluster login ला system द्वारे automatic forward केली जाणार आहे* .दिनांक १ ऑक्टोंबर पासून मुख्याध्यापक login ला संच मान्यता या नावाची tab उपलब्ध करून दिली जाणार आहे यामध्ये आपली कोणती माहिती cluster ला पाठवली जाणार आहे याविषयीचा सविस्तर report दाखवला जाणार आहे.हा report पाहून मुख्याध्यापकाने आपल्या माहितीची खातरजमा करावी आणि कमी जास्त असलेली माहिती update करून घ्यावी.दिनांक ७ ऑक्टोंबर २०१६ रोजी मध्यरात्री सदर माहिती system द्वारे verify करण्यासाठी केंद्रप्रमुखांना verify करण्यासाठी उपलब्ध करून दिली जाणार आहे.मुख्याध्यापकांना सदर माहिती cluster लेवल ला forward करण्याची आवशकता नाही,ती माहिती system द्वारे पाठवण्यात येणार आहे.त्यामुळे दिनांक ७ ऑक्टो २०१६ रोजीपर्यंत आपल्या प्रत्येक विद्यार्थ्यांची अचूक माहिती भरून पूर्ण असणे गरजेचे आहे.यामध्ये कोणकोणती माहिती भरून पूर्ण असावी आणि ती कशा रीतीने पूर्ण करावी याबाबत सदर पोस्ट मध्ये सुचना करण्यात येत आहे,तरी सदर पोस्ट सविस्तर रीत्या सर्वांनी वाचावी अशा सुचना देण्यात येत आहे.

                  *New Entry*

*अ) इयत्ता १ ली च्या नविन मुलांची माहिती system ला भरणे* : या वर्षी नव्याने इयत्ता १ ली ला प्रवेश घेतलेला आहे अशा सर्व मुलांची माहिती offline excel शीट द्वारे भरण्याची सुविधा मुख्याध्यापक login ला उपलब्ध करून देण्यात आलेली आहे.मुख्याध्यापकाने सदर माहिती भरताना मुख्याध्यापक login मधून excel या tab मधून download personal या बटनावर क्लिक करून एक excel शीट download करून घ्यावी.आणि सदर शीट मध्ये offline पद्धतीने इयत्ता १ ली च्या सर्व मुलांची माहिती अचूक भरावी.आणि सदर शीट ही .csv(comma delimited) या format मध्ये रुपांतरीत करावी आणि पुन्हा मुख्याध्यापक login मधून excel या tab मधून upload personal या बटनावर क्लिक करून सदर file upload करावी.ही माहिती भरत असताना काही शाळांना नविन तुकडी तयार करण्यासाठीचा error दाखवण्यात येत आहे.ज्या शाळांनी मागील वर्षी तुकडी तयार करून पुन्हा delete केल्या आणि पुन्हा दुसरी तुकडी तयार केली आहे अशा शाळांना सदर error येत आहे.अशा शाळांनी excel या tab मधून download personal या बटनावर क्लिक करून एक excel शीट download करताना त्या सोबत एक word या format मध्ये असणारी read me file download होते ती काळजीपूर्वक वाचावी.या file मध्ये ६० ते ६२ व्या ओळीमध्ये आपल्या शाळेत पुढील प्रमाणे माहिती देण्यात आलेली आहे.आपणास सदर माहिती उदाहरणार्थ म्हणून दाखवण्यात येत आहे.ती वाचावी.

Select division number as,

*Stream* : Not Applicable
*Division No.* : 1
*Division* : A
*Medium* : Marathi

अशा प्रकारे आपल्या शाळेत इयत्ता १ ली च्या मुलांची माहिती भरताना stream,division no. , division आणि medium कोणते भरावे हे त्या word format मध्ये असणाऱ्या *read me* या file मध्ये देण्यात आलेले आह.अगदी त्याचप्रमाणे आपण मुलाची माहिती भरताना सदर माहिती भरावी.आणि त्यानंतर .csv format मध्ये सदर file रुपांतरीत करून system ला अपलोड करावी.म्हणजे आपणास वरील error येणार नाही.

काही विद्यार्थी हे मागील वर्षी १ ली होते आणि या वर्षी ते इयत्ता २ री ला आहेत परंतु पालकाने सदर मुलाला जुन्या शाळेतून काढून दुसऱ्या नविन शाळेत दाखल केले आहे परंतु अशा मुलाला त्यांनी नविन शाळेत इयत्ता १ ली च्या वर्गात प्रवेश घेतलेला आहे.अशा मुलांची मागील वर्षी नोंद झालेली असताना नविन शाळा पुन्हा १ ली ला new entry या सुवीधेमधून नोंदवत असल्याचे दिसून येत आहे.अशा शाळांनी हे लक्षात घ्यावे की आपण अशा मुलांची duplicate entry तयार करत आहात.हे योग्य नाही आहे.तरी अशा मुलांच्या बाबतीत अशा नविन शाळांनी जुन्या शाळेस ट्रान्स्फर ची request पाठवावी आणि सदर मुलाला standard updation या बटनावर क्लिक करून इयत्ता २ री तून इयत्ता १ ली करून घ्यावी.जुन्या शाळेतून नविन शाळेने दाखला घेतला नसेल तरी जुन्या शाळेने सदर मुलाला ट्रान्स्फर करन्यास हरकत नाही आहे.परंतु कोणत्याही परिस्थितीत नविन शाळेने कोणत्याही विद्यार्थ्यांची माहिती duplicate होणार नाही याची नोंद घ्यावी.अन्यथा अशी duplicate entry असलेले मुले हे संचमान्यता साठी गृहीत धरली जाणार नाही याची नोंद घ्यावी.
 
*ब) इयत्ता २ ते १२ वी च्या मुलांची जी मुले मागील वर्षी student पोर्टल मध्ये नोंदवली गेली नाही आहे अशा मुलांची माहिती new entry म्हणून भरणे* :
   सन 2015-16 मध्ये आपण सरल मध्ये आपल्या विद्यार्थ्याची माहिती भरलेली आहे,ही माहिती भरत असताना अनावधानाने काही विद्यार्थ्याची नोंद सरल ला करायची राहून गेलेली आहे.सन 2016-17 या वर्षी फक्त 1 ली च्या नवीन मुलांची माहिती offline पद्धतीने सरल मध्ये नोंदवण्याची सुविधा यापूर्वीच उपलब्ध करून दिली आहे.परंतु मागील वर्षीचे राहिलेले विद्यार्थी आणि या वर्षी नव्याने दाखल झालेले इतर वर्गातील मुले *(परराज्यातील मुले/ वयानुरूप दाखल मुले/readmission)* या मुलांची माहिती भरण्याची सुविधा उपलब्ध करून देण्याचे आलेली आहे याची नोंद घ्यावी.ही सुविधा beo लॉगिन द्वारे शाळेला उपलब्ध करून दिली आहे.जर आपल्या शाळेत असे विद्यार्थी नोंद करावयाचे राहिले असतील तर आपण आपल्या गटशिक्षणाधिकारी म्हणजेच beo लॉगिन ला विनंती करावी की ही सुविधा आमच्या शाळेला उपलब्ध करून द्यावी. त्यानंतर गटशिक्षणाधिकारी सदर शाळेला ही सुविधा देणे गरजेचे आहे किंवा नाही याची शहानिशा करतील आणि *खात्री करून* ती सुविधा आपल्या लॉगिन मधून उपलब्ध करून देतील,तशी सुविधा beo लॉगिन ला उपलब्ध करून देण्यात आलेली आहे.त्यानंतर ती शाळा त्यांच्याकडे असणाऱ्या कोणत्याही वर्गातील मुलांची माहिती ही online भरू शकतील याची नोंद घ्यावी. *गटशिक्षणाधिकारी आपल्या लॉगिन मधून एका वेळेला केवळ ३० शाळेलाच ही परवानगी देऊ शकत होते परंतु आता अशी मर्यादा १०० पर्यंत वाढवण्यात आलेली आहे* .ज्या शाळेला परवानगी दिली जाईल त्या शाळेला beo यांनी दिलेल्या विहित वेळेत ते काम पूर्ण करावयाचे आहे.किती तारखेपासून किती तारखेपर्यंत ही सुविधा त्या त्या शाळेला असेल हे beo त्या शाळेला परवानगी देताना ठरवू शकतील,तसे option त्यांच्या लॉगिन ला उपलब्ध करून देण्यात आलेले आहे.शाळेला अशी माहिती भरण्यासाठी किती काळ द्यावा हे beo यांनी काळजीपूर्वक ठरवावे जेणेकरून आपल्या कार्यक्षेत्रात सर्व शाळेची माहिती ही *दिनांक ०७ ऑक्टोंबर २०१६* पर्यंत कोणत्याही परिस्थितीत पूर्ण करावयाची आहे याची गामभीर्याने नोंद घ्यावी.अशा प्रकारे beo यांनी त्वरित या सुविधेचा उपयोग करून आपल्या कार्यक्षेत्रातील अशा शाळांना ही सुविधा शहानिशा करून उपलब्ध करून द्यावी.Beo login मधून सदर काम कसे करायचे याबाबत चे *मराठी मॅन्युअल* आमच्या havelieducation.blogspot.in या ब्लॉग ला उपलब्ध करून देण्यात आलेले आहे.कृपया या ब्लॉग ला भेट द्यावी.तसेच या सुविधेचा वापर करून काही शाळा इतर शाळेतून आपल्या शाळेत आलेल्या विद्यार्थ्याना ट्रान्सफर करून न घेता या सुविधेमधून add करत आहे अशा शाळेंना सूचना आहे की अशा पद्धतीने आपण जर विद्यार्थी add करून घेतले तर ते विद्यार्थी सिस्टिम द्वारे यथावकाश काढण्यात येतील.त्यामुळे भविष्यात जर आपले हे विद्यार्थी आपल्या कॅटलॉग ला दिसले नाही तर यासाठी केवळ संबंधितास जबाबदार धरले जाईल याची गाम्भीर्याने नोंद घ्यावी तसेच असे विद्यार्थी संच मान्यतेसाठी गृहीत धरली जाणार नाही याची नोंद घ्यावी.आपण भरलेल्या प्रत्येक मुलाचे verification होणार आहे याची नोंद घ्यावी.

*महत्वाचे* : आपल्या शाळेला आलेली विद्यार्थी ट्रान्स्फर request ही approve करणे हे सर्व शाळांवर बंधनकारक आहे.जर एखाद्या मुलासाठी ज्या शाळेने request पाठवायला हवी परंतु त्या ऐवजी दुसऱ्याच शाळेने request पाठवली असेल तर सदर विद्यार्थी जोपर्यंत approve अथवा reject होत नाही तोपर्यंत कोणत्याही शाळेस अशा विद्यार्थ्यांसाठी request पाठवण्यासाठी दिसत नव्हता.अशा वेळी नविन शाळेला असे वाटत होते की सदर विद्यार्थ्याची मागील वर्षी नोंद झालेली नाही आहे तरी आपण या विद्यार्थ्यांची new entry म्हणून नोंद करून घ्यावी.असे वाटणे सहाजिक आहे हे लक्षात घेऊन आता अशा केस मध्ये एक नविन सुविधा उपलब्ध करून देण्यात येत आहे.जर एखाद्या शाळेने आपल्या आधी student ट्रान्स्फर ची request पाठवली असेल तरी तो विद्यार्थी आता इतर शालेना देखील दिसून येईल.त्या विद्यार्थ्याला इतर कोणत्या शाळेने request पाठवली आहे हे देखील दिसेल.अशा मुलाच्या बाबतीत त्यांच्या गटशिक्षणाधिकारी आणि मुख्याध्यापक यांची संपर्क माहिती आपणास दाखवण्यात येणार आहे जेणेकरून आपण सदर गटशिक्षणाधिकारी याना संपर्क करून सदर request ही reject करण्यास सांगु शकाल जेणेकरून request पाठवण्याकरता सदर विद्यार्थी त्याच्या नविन शाळेस उपलब्ध होऊ शकेल.

तसेच कालपासून सर्व गटशिक्षणाधिकारी आणि शिक्षणाधिकारी यांच्या login मध्ये student search करण्यासाठीची सुविधा उपलब्ध करून देण्यात आलेली आहे.या मधून student सरल id असलेले विद्यार्थी परंतु student पोर्टल मध्ये दिसत नसलेले विद्यार्थी शोधता येतील.

      *३)विद्यार्थी out of school करणे*

      मागील वर्षी student पोर्टलमध्ये नोंद केलेले आपल्या शाळेतील मुले काही कारणास्तव शाळा सोडून गेले आहेत आणि अशा मुलांना त्या वर्गाच्या पटामधून कमी करणे गरजेचे आहे यासाठी एक नविन सुविधा म्हणजेच त्या विद्यार्थ्याला out of school करण्याची सुविधा student पोर्टल मध्ये मुख्याध्यापक login मध्ये उपलब्ध करून देण्यात आलेली आहे.यासाठी खालील माहिती वाचा.

सर्वप्रथम आपल्या शाळेचे login करावे आणि maintenance tab मधील update standard data या बटनावर क्लिक करावे.यानंतर दिसून येणाऱ्या Type या tab मधील out of school हा पर्याय निवडावा आणि select reason मध्ये  विद्यार्थ्याला आपण आपल्या शाळेतून म्हणजेच या वर्षी लागणाऱ्या संच मान्यतेसाठीच्या विद्यार्थी संख्येमधून कमी करण्यासाठी ज्या कारणामुळे कमी करणार आहोत ते कारण select करावे.
सदर कारणामध्ये खालील कारणांचा समावेश करण्यात आलेला आहे.

*Absent Since Long Period* : असे विद्यार्थी जे बऱ्याच दिवसापासून शाळेत येत नाही.(कायम गैरहजर)

*Couldn’t Continue Higher Education* : पुढील शिक्षण पूर्ण करू शकला नाही आणि शाळा सोडून गेला आहे असे विद्यार्थी.

*Died* : मयत विद्यार्थी.

*Don’t Have Higher Standard And Not Requested For Transfer* : शिक्षणासाठी पुढील वर्ग उपलब्ध नाही आणि इतर शाळेत शिकण्यास गेला नाही किंवा नवीन शाळेत शिकण्यास गेला आहे पण नविन शाळेची ट्रान्स्फर ची विनंती आलेली नाही असे विद्यार्थी.

*Not Required Transfer* : विद्यार्थी ट्रान्स्फर ची आवशकता नसलेले विद्यार्थी.

*10th Fail* : १० वी इयत्ता अनुत्तीर्ण झालेले विद्यार्थी.

*12th Fail* : १२ वी इयत्ता अनुत्तीर्ण झालेले विद्यार्थी.

*12th pass* : १२ वी उत्तीर्ण असलेले विद्यार्थी.

select reason मध्ये वरील योग्य कारणाचा पर्याय निवडावा आणि त्या समोर असलेल्या Enter Remark या बटनासमोर असलेल्या रकान्यात शक्य असेल तर शेरा (remark) लिहावा.

यानंतर आपणास ज्या विद्यार्थ्याला कमी करावयाचे आहे अशा विद्यार्थ्याला शोधावयाचे आहे.तो विद्यार्थी शोधण्यासाठी आपण दिलेल्या कोणत्याही पर्यायाचा वापर करू शकाल.अशा विद्यार्थ्यास शक्य तो त्याच्या standard निहाय शोधणे योग्य असते. यामध्ये शैक्षणिक वर्ष,इयत्ता,शाखा आणि तुकडी या बटनासमोर आपणास लागू असलेला पर्याय निवडा आणि शेवटी असलेल्या submit  बटनावर क्लिक करा.शेवटी असलेल्या submit  बटनावर क्लिक केल्यावर विद्यार्थी यादी  उपलब्ध होते.ज्या विद्यार्थ्याला आपणास कमी करावयाचे आहे अशा विद्यार्थ्यास आपण select करून घ्यावे.विद्यार्थ्यास select केल्यावर शेवटी असणाऱ्या submit बटनावर क्लिक करावे.त्यानंतर विद्यार्थी त्या तुकडीमधून out of school केलेला आहे अशा अर्थाची सुचना पहावयास मिळेल.म्हणजेच विद्यार्थ्यास out of school करण्याची प्रक्रिया यशस्वीपणे पूर्ण झाली असे समजावे.

आता सदर विद्यार्थी आपल्या शाळेच्या सन २०१६-१७ च्या कॅटलॉग  मध्ये दिसून येणार नाही हे लक्षात घ्यावे.विद्यार्थी out of school केला म्हणजे system मधून कायमचा delete केलेला आहे असे समजणे चुकीचे आहे.out of school केलेले विद्यार्थी हे फक्त या वर्षीच्या संचमाण्यतेसाठी गृहीत धरण्यात येणार नाही आहे.असे विद्यार्थी पुन्हा शाळेत आणण्यासाठी शाळेने प्रयत्न करावयाचे आहेत.तसेच सदर मुलांची यादी ही सर्व login ला दाखवण्यात येणार आहे.
महत्वाचे : चुकून एखादा विद्यार्थी हा out of school झालेला असेल तर त्या विद्यार्थ्याला पुन्हा त्याच शाळेत घेता येईल.तसेच out of school   केलेले विद्यार्थी इतर शाळेला ट्रान्सफर साठी उपलब्ध असतील हे लक्षात घ्यावे.
तसेच विद्यार्थ्याला out of school कसे करावे याबाबत whatsapp वर बऱ्याच वेगवेगळ्या पोस्ट share होताना दिसत आहेत.सदर माहिती ही केवळ समजुतीचा घोटाळा आहे. *काही post मध्ये विद्यार्थ्याला notknown तुकडीत update केल्याने विद्यार्थी out of school करता येईल असे सांगण्यात आलेले आहे जे पूर्णपणे चुकीचे आहे* .तरी सर्वांना सूचित करण्यात येत आहे की अशा कोणत्याही पद्धतीने विद्यार्थी out of school करू नये.आणि जर या चुकीच्या माहितीच्या आधारे जर यापूर्वीच आपण सदर विद्यार्थी out of school केला असेल तर तर आता वरती सांगितलेल्या पद्धतीने विद्यार्थ्यास out of school करावे.अधिकृत सुचना आणि post व्यतिरीक्त कोणत्याही माहितीवर विश्वास ठेवू नये अशा सुचना या post द्वारे देण्यात येत आहे.

महत्वाचे : out of school चे काम कसे करावे हे समजून घेण्यासाठी कृपया आमच्या havelieducation.blogspot.in या ब्लॉग ला भेट द्या. अथवा out of school चे manual mobile मध्ये download करून घेण्यासाठी पुढील लिंक ला क्लीक करा.
*लिंक* :  https://goo.gl/ZnYYRR

                     *४)प्रमोशन*

इयत्ता १ ते ८ चे system द्वारे *ऑटो प्रमोशन* आणि इयत्ता ९ ते १२ चे मुख्याध्यापकाने करावयाचे *manual प्रमोशन* या दोन प्रकारे सर्व विद्यार्थ्यांचे प्रमोशन होणे अपेक्षित होते.परंतु हे प्रमोशन होत असताना काही तांत्रिक अडचणी निर्माण झाल्यामुळे काही विद्यार्थ्यांचे प्रमोशन होऊ शकले नाही त्यासाठी प्रमोशन मध्ये काही महत्वाचे बदल करण्यात आलेले आहे,हे बदल समजून घ्यावेत.

अ) इयत्ता १ ते ८ चे ऑटो प्रमोशन केल्यावर देखील काही मुलांचे प्रमोशन अद्याप झालेले नाही अशा मुलांचे प्रमोशन होऊ न शकल्याने सदर मुले हे कॅटलॉग मध्ये सं २०१५-१६ ला दिसत आहे.त्यामुळे सन २०१६-१७ च्या होणाऱ्या संच मान्यतेसाठी सदर मुलांना system गृहीत धरणार नाही त्यासाठी या मुलांना सन २०१६-१७ या वर्षीच्या कॅटलॉग मध्ये घेऊन जाणे गरजेचे आहे हे लक्षात घ्यावे.ही मुले २०१६-१७ च्या कॅटलॉग मध्ये कसे घेऊन जावे यासाठी पुढील केस चा विचार करून काम करावे.

*जर विद्यार्थी सध्या आहे त्याच वर्गात दिसत असेल म्हणजेच योग्य वर्गात दिसत असेल परंतु २०१५-१६ च्या कॅटलॉगला दिसत असेल तर अशा मुलांना आपण प्रमोशन या सुविधेचा उपयोग करून पुढील वर्गात घेऊन जावे.अशा रीतीने तो विद्यार्थी आता सं २०१६-१७ च्या कॅटलॉग मध्ये दिसेल परंतु तो विद्यार्थी त्याच्या आहे त्या वर्गापेक्षा पुढील वर्गात दिसून येईल.त्यासाठी मुख्याध्यापक login ला असलेल्या standard change या बटनाचा वापर करून आपण सदर मुलास पुन्हा आहे त्या वर्गात घेऊन येऊ शकाल.
या ठीकानी एक बाब लक्षात ठेवणे गरजेचे आहे की student प्रमोशन मध्ये विद्यार्थ्याचे शैक्षणिक वर्ष बदलते परंतु student ट्रान्स्फर मध्ये आणि standard अपडेशन मध्ये मात्र शैक्षणिक वर्ष बदलत नाही याची नोंद घ्यावी*

*जर विद्यार्थी २०१६-१७ च्या कॅटलॉग ला दिसत आहे परंतु मागील वर्गात आहे अशा मुलांना आपण standard अपडेशन या सुविधेद्वारेच पुढील वर्गात घेऊन जावे.अशा केस मध्ये student प्रमोशन करू नये.अशी मुले आपणास प्रमोशन मध्ये दिसणार नाही* .

*जर विद्यार्थी २०१६-१७ च्या कॅटलॉग ला दिसत आहे परंतु खऱ्या वर्गापेक्षा पुढील वर्गात दिसत आहे अशा मुलांना आपण standard अपडेशन या सुविधेद्वारेच मागील वर्गात घेऊन यावे* .

*महत्वाचे* : जे विद्यार्थी आपणास २०१५-१६ च्या कॅटलॉग मध्ये दिसत आहे परंतु आता ते विद्यार्थी manual प्रमोशन करताना मात्र दिसत नाही असे फार थोडे विद्यार्थी आहेत असे दिसत आहे.फक्त अशा केस मधील विद्यार्थी आपण आम्हाला त्वरीत कळवावे.यासाठी आपण idreambest@gmail.com या आय डी वर email करू शकाल.आपली समस्या सोडवण्यात येईल अन्यथा या  http://goo.gl/9vBAQ8  लिंक वर क्लिक करा आणि आम्हाला आपली समस्या कळवा.ती दूर केली जाईल.

ब) इयत्ता ९ ते १२ वीच्या manual प्रमोशन मध्ये प्रमोशन करताना काही शाळांनी इयत्ता १० वीचे प्रमोशन ११ वी ला करताना same school ला करण्याऐवजी चुकून different school ला केले आहे आणि आता ते मुले त्याच शाळेत same school ला हवी आहेत अशा केस मध्ये ही मुले त्या शाळेला दिसत नाही.अशा केस मध्ये बऱ्याच शाळा इतर शाळांना ही मुले ट्रान्स्फर करतात आणि पुन्हा आपल्या शाळांना परत ट्रान्स्फर करून मुलांना आपल्या शाळेत आणतात.कारण different school ला प्रमोट केलेली मुले ही जरी त्या शाळेला दिसत नसतील तरी इतर शाळांना ही मुले ट्रान्स्फर साठी दिसतात.ही प्रोसेस पूर्णपणे चुकीची आहे हे लक्षात घ्यावे.अशा मुलांना पुन्हा आपल्या शाळेत दाखवण्यासाठी येत्या दोन दिवसात आपणास नविन सुविधा उपलब्ध करून देण्यात येणार आहे,त्या द्वारे आपण सदर मुलांना आपल्या शाळेत दाखवू शकाल याची नोंद घ्यावी.

१० वी आणि १२ वी चे विद्यार्थी जर प्रमोशन करून देखील त्याच वर्गात दिसत असेल तर असे विद्यार्थी वरील email id वर मेल द्वारे कळवा अन्यथा या http://goo.gl/9vBAQ8  लिंक वर क्लिक करा आणि आम्हाला आपली समस्या कळवा.ती दूर केली जाईल.

            *५) Student Transfer*

विद्यार्थी जर एका शाळेतून दुसऱ्या शाळेत शिकण्यासाठी गेला असेल तर नविन शाळेने जुन्या शाळेस student पोर्टल मध्ये त्या विद्यार्थ्याची भरलेली माहिती online ट्रान्स्फर करण्यासाठी request पाठवावी.सदर request जुनी शाळा खात्री करून approve करेल.त्यानंतर ट्रान्स्फर झालेली सदर मुलाची माहिती ही नविन शाळा update करेल आणि सदर विद्यार्थी ट्रान्स्फर करण्याची प्रोसेस पूर्ण होईल.
परंतु या प्रोसेस मध्ये खालील प्रकारच्या केस दिसून येत आहे.

 *नविन शाळांनी जुन्या शाळेस request न पाठवणे* :

या केस मध्ये जुन्या शाळेच्या पटावर तो मुलगा दिसून येत आहे पण खर आर तो मुलगा शिकण्यासाठी इतर शाळेमध्ये गेलेला आहे.अशा जुन्या शाळांनी सदर मुलगा maintanance  या tab मध्ये जाऊन update standard data या tab चा वापर करून सदर मुलास out of school करून घ्यावे.अशाने सदर मुलगा आपल्या कॅटलॉग मध्ये दिसणार नाही आणि जेंव्हा नविन शाळा त्या विद्यार्थ्याची ट्रान्स्फर साठी request करेल तेंव्हा या मुलांना जुन्या शाळेच्या मुख्याध्यापकाने ट्रान्स्फर करावे.  out of school कसे करावे हे जाणून घेण्यासाठी या post मध्ये सविस्तर माहिती दिलेली आहेच.तसेच अधिक आणि सविस्तर माहिती जाणून घेण्यासाठी आमच्या havelieducation.blogspot.in या ब्लॉग ला भेट द्या तेथे या विषयीचे manual उपलब्ध करून देण्यात आलेले आहे.

*ट्रान्स्फर साठी आलेली request approve न करणे* :

काही शाळा अद्याप देखील आपल्या शाळेस आलेल्या request या approve करत नाही असे दिसते.अशा केस कारण नसताना नविन शाळेस विद्यार्थी आपल्या कॅटलॉग ला दिसत नाही आहे.त्यामुळे आपल्या संच मान्यतेसाठी सदर विद्यार्थी येईल की नाही अशी भीती या शाळांना वाटत आहे.परंतु नविन शाळेने अशा बाबतीत अजिबात न गोंधळता संयमाने घ्यावे.बऱ्याच शाळा अशा मुलांना new entry द्वारे नोंद करून duplication करत आहे.हे योग्य नाही आहे.एकत्र ज्या शाळा आपल्याला आलेल्या request approve करत नाही आहे अशा मुख्याध्यापकाला आणि त्या शाळेच्या गटशिक्षणाधिकारी यांना यासाठी जबाबदार धरण्यात येणार आहे याची नोंद घ्यावी.तरी सर्व शाळांनी आणि गटशिक्षणाधिकारी यांनी आपणास आलेल्या सर्व request त्वरीत approve कराव्यात अशा सूचना मा.डॉ.मगर साहेब,अध्यक्ष ई-गव्हर्नन्स,महाराष्ट्र राज्य यांच्याकडून परवा झालेल्या व्ही सी मध्ये दिलेल्या आहेत.

*विद्यार्थी ट्रान्स्फर होऊन आलेला आहे परंतु नविन शाळांनी तो विद्यार्थी अद्याप update केलेला नाही आहे* :

या केस मध्ये जुन्या शाळेने विद्यार्थी request approve केलेली आहे परंतु नविन शाळेने सदर मुलास अद्याप update केलेले नाही आहे.जोपर्यंत ट्रान्स्फर झालेला मुलगा update केला जात नाही तोपर्यंत मुलगा हा कॅटलॉग ला दिसनार नाही याची नोंद घ्यावी.असे लाखो विद्यार्थी अद्याप update करावयाचे बाकी आहे हे student पोर्टल च्या dash बोर्ड वरील आकड्यावरून समजते.तरी सर्व मुख्याध्यापकांनी आपली ही मुले update करून घ्यावी.मुलाना update कशी करावी हे जाणून घेण्यासाठी आमच्या havelieducation.blogspot.in या ब्लॉग ला भेट द्या तेथे या विषयीचे manual उपलब्ध करून देण्यात आलेले आहे.

*चुकीच्या ट्रान्स्फर request करणे/approve करणे* :

 काही शाळांनी चुकीच्या मुलांच्या ट्रान्स्फर request केलेल्या आहेत त्या गटशिक्षणाधिकारी यांनी त्वरीत reject करून देणे गरजेचे आहे.कारण जोपर्यंत सदर ट्रान्स्फर request reject होत नाही तोपर्यत इतर शाळांना तो मुलगा ट्रान्स्फर request साठी लिस्ट मध्ये दिसून येत नाही.अशा वेळी नविन शाळांना असे वाटणे सहाजिक आहे की सदर विद्यार्थी हा मागील वर्षी नोंदवला गेला नाही आहे.अशा केस मध्ये मग नविन शाळा या विद्यार्थ्याला new entry मधून नोंदवत आहे. अशाने विद्यार्थ्यांचे dulpication वाढत असल्याचे दिसत आहे.यासाठी आता एका शाळेने ट्रान्स्फर request केली असले तर इतर शाळांना देखील तो मुलगा दिसेल अशी सुविधा उपलब्ध करून देण्यात येत आहे.सदर मुलास कोणत्या शाळेने ट्रान्स्फर request केलेली आहे त्या शालांचे आणि त्या शाळेच्या गटशिक्षणाधिकारी यांचे डिटेल देखील दाखवण्यात येणार आहे.त्याना संपर्क करून सदर ट्रान्स्फर request reject करण्यास सांगावे आणि मुलाला आपण ट्रान्स्फर करून घ्यावे.कोणत्याही परिएथितीत मुलाच्या नोंदी दुबार होऊ नये ही प्रत्येकाची जबाबदारी आहे हे लक्षात घ्यावे.

*ट्रान्स्फर request केलेली मुले जुन्या शाळेने approve केली आहे परंतु update ला नविन शाळेला न दिसणे* .:

अशा केस मध्ये जुनी शाळा बऱ्याचदा असे म्हणते की आम्ही ट्रान्स्फर request approve केलेली आहे परंतु प्रत्यक्षात मात्र तसे केलेले नसते.यासाठी आधी खात्री करून घ्यावी की जुन्या शाळेने आपण पाठवलेले ट्रान्स्फर request approve केले आहे की नाही.यासाठी आपल्याच login ला आपण ट्रान्स्फर request status या tab चा वापर करून  सदर बाबीची खातरजमा करू शकतो.आणि खरोखर असे झाले असेल तर कृपया  http://goo.gl/9vBAQ8   या लिंक ला क्लिक करा आणि आम्हाला डिटेल कळवा.आपली समस्या सोडवण्यात येईल.

*६) जनरल रजिस्टर चुकून create  झाल्याबाबत* :

बऱ्याच शाळांनी माहिती भरत असताना आपणास लागू नसताना जनरल रजिस्टर create केले आहे.त्यामुळे पूर्वी येत असणारे entire रजिस्टर न येता नविन create केलेले रजिस्टर येत आहे असे दिसून येत आहे.अशा वेळी पुन्हा चुकून केलेले रजिस्टर delete करता येत नाही.आणि नविन मुले upadate करताना समस्या येत आहे.तरी अशा शाळाना सुचना आहे की जर आपले जनरल रजिस्टर वेगळेच दिसत असले तरी त्या रजिस्टर ला select करून आपल्या शाळेतील मुलांना update करून घ्यावे.कॅटलॉग आणि संच मान्यता साठी ही सर्व मुले गृहीत धरली जाणार आहेत.तसेच सदर जनरल रजिस्टर दुरुस्थ/update करण्याची सुविधा देखील लवकरच दिली जाणार आहे.त्यामुळे गोंधळून न जाता आपले काम सुरु ठेवावे.

*७) Exceptions या नविन tab विषयी* .:

आपल्या शाळेतील मागील वर्षीचा रेकॉर्ड पाहता या वर्षी ज्या प्रोसेस होणे गरजेचे होते परंतु काही कारणास्तव प्रमोशन सारख्या प्रोसेस अद्याप झालेल्या नाही आहे अशा मुलांची आकडेवारी आणि सविस्तर माहती या tab मध्ये देण्यात आलेली आहे म्हणजेच आपली पेंडिंग कामे आपणास दाखवण्यात आलेली आहे.ही माहिती पाहून आपण आपली कामे पूरम करून घ्यावी.

*student पोर्टल बद्दल काही समस्या असेल तर पुढील लिंक वर क्लिक करा आणि आपली समस्या सविस्तर मांडा.आपली समस्या सोडवण्यात येईल.*
लिंक : http://goo.gl/9vBAQ8

आमच्या राज्यस्तरीय सरल whatsapp ग्रुप मध्ये सहभागी होण्यासाठी पुढील लिंक ला क्लिक करा किंवा havelieducation.blogspot.in   या ब्लॉग ला भेट द्या तेथे उपलब्ध करून दिलेल्या लिंक ला क्लिक करा आणि आमच्या ग्रुपचे सदस्य व्हा.या ग्रुपवर सरल संदर्भात update माहिती मिळेल आणि आपल्या समस्या थेट आमच्यापर्यंत पोहचतील.

राज्यस्तरीय whatsapp सरल ग्रुपचे सदस्य होण्यासाठी *लिंक* :  
https://goo.gl/6CiLy0

*धन्यवाद*
*प्रदीप भोसले*
*हवेली,पुणे*
Mobile no. :9404683229
 (Dont call,only whatsapp message)
Email: idreambest@gmail.com
Blog: havelieducation.blogspot.in

मुलांच्या अंगणी शिक्षणाची 'नर्मदा'

मुलांच्या अंगणी शिक्षणाची ‘नर्मदा’
मुलांच्या आयुष्याला सुपीकतेच्या वाटेवर आणून ठेवलं आहे
उष:प्रभा पागे | October 1, 2016 1:57 AM

नाशिकचं शहरी जीवन मागे टाकून मध्य प्रदेशातील नर्मदेच्या किनाऱ्यावरील मुलांच्या आयुष्यात शिक्षणाची ‘नर्मदा’ आणणाऱ्या भारती ठाकूर. यंदाच्या आपल्या पहिल्या दुर्गा.  १४ मुलांपासून सुरू झालेली त्यांची ‘नर्मदालय’ शाळा आता २०५० मुलांना शिक्षण देत असून तिचा विस्तार १५ गावांमध्ये झाला आहे. त्यांची ‘निमाड अभ्युदय मॅनेजमेंट रुरल अ‍ॅण्ड डेव्हलपमेंट असोसिएशन’ ही संस्था शिक्षणाबरोबरच व्यावसायिक प्रशिक्षणही देते आहे. संपूर्ण विनामूल्य असणाऱ्या या शाळांनी नर्मदेच्या किनाऱ्यावरील मुलांच्या आयुष्याला सुपीकतेच्या वाटेवर आणून ठेवलं आहे.
भरभक्कम पगाराच्या नोकरीला तिलांजली देत, शहरी सुखासीन आयुष्य मागे ठेवत भारती ठाकूर यांनी मध्य प्रदेशच्या निमाड भागातील गरीब, अशिक्षित मुलांमध्ये शिक्षणाची ‘नर्मदा’ खेचून आणली. या मुलांचं आयुष्य मार्गी लावत त्यांना शैक्षणिक सुपीकतेच्या वाटेवर आणून सोडलं आहे. सहा वर्षांपूर्वी १४ मुलांपासून सुरू झालेली ‘नर्मदालय’ शाळा आज १५ गावांमध्ये विस्तारली असून २०५० मुलं तेथे शिक्षण घेत आहेत. यातील ८० टक्के मुली आहेत. याचबरोबरच ३१अनाथ मुलांसाठी आश्रम, २० मुलांचं व्यावसायिक प्रशिक्षण असा ‘निमाड अभ्युदय रुरल मॅनेजमेंट अ‍ॅण्ड डेव्हलपमेंट असोसिएशन’ या त्यांच्या संस्थेचा विस्तार वाढत चालला असून नर्मदेच्या काठावरच्या प्रत्येकाला शिक्षण मिळावं, हे भारती ठाकूर याचं स्वप्न आहे.

आईवडील आणि कुटुंबीयांच्या पाठिंब्यामुळे आणि त्याहीपेक्षा स्वत:च्या जिद्दीमुळे भारती यांनी शाळा-महाविद्यालयाचं शिक्षण पार केलं, लष्कराच्या आर्टिलरी सेंटरमध्ये शासकीय सेवा केली. प्रकृतीची साथ नसणे हे नित्याचंच होतं. पण तरीही नाशिक-दिल्ली सायकल भ्रमण, सह्य़ाद्री आणि हिमालयातील गिरीभ्रमण, पर्वतारोहणाचं प्रशिक्षण यांसारख्या साहसी गोष्टी त्या करत आल्या. २००५, २००६ मध्ये दोन मैत्रिणींसोबत नर्मदा परिक्रमा त्यांनी हाती घेतली आणि साडेपाच महिन्यांत पूर्ण केली. ही परिक्रमा पूर्ण करताना नर्मदामाईच्या प्रेमात त्या पडल्याच, पण त्याही पेक्षा नर्मदेच्या सुपीक काठावरची गरिबी, अज्ञान, व्यसनाधीनता त्यांना अस्वस्थ करून गेली आणि २००९ मध्ये त्यांनी नाशिक सोडून कायमचं नर्मदा किनारी मुक्कामाला जायचं ठरवलं.
त्या वेळी तिथलं चित्र अर्थातच नकारात्मकच होतं. त्यांची स्वत:ची राहायची, खायची काही सोय नाही अशा ठिकाणी जायचं होतं. शाळेत जायचं सोडून गावभर टिंगल-टवाळी करणाऱ्या, बिडीकाडी, गुटका यांच्या आहारी गेलेल्या,
दारू पिणाऱ्या आणि पत्ते कुटणाऱ्या (वडिलांच्याबरोबरीने) खेडय़ात जगणाऱ्या मुलांच्या विकासासाठी काम करायचं होतं. हाताशी ना पैशाचं पाठबळ, ना मध्य प्रदेशातील या भागाचा इतिहास-भूगोल माहीत होता. परिक्रमेच्या वाटेत येऊन गेलेल्या ओंकारेश्वर-महेश्वर-मंडलेश्वर या परिसरात त्यांचं कार्यक्षेत्र हळूहळू ठरत गेलं. शाळा सुरू व्हायच्या आधी मुलांमध्ये गोडी निर्माण व्हावी यासाठी रोज सकाळी  छोटय़ा-मोठय़ा इमारतीत गाणी, नाच, गोष्टी शिकवीत तीन-चार वर्षांच्या  मुला-मुलींसाठी मोफत वर्ग भरवायला सुरुवात केली. एका गावच्या एका सधन शेतकऱ्याने आपला गोठा रिकामा करून दिला. त्यातच शाळा सुरू झाली. १४ मुलांपासून सुरू झालेली ही शाळा, त्याला नाव दिलं, ‘नर्मदालय’. मग एका खेडय़ातून दुसऱ्या खेडय़ात असा पसारा वाढत गेला आणि २०१० मध्ये  ‘निमाड अभ्युदय रुरल मॅनेजमेंट अ‍ॅण्ड डेव्हलपमेंट असोसिएशन’ ही संस्था नोंदणीकृत झाली आणि त्याच्या छत्राखाली ‘नर्मदालय’ शाळा सुरू झाल्या.
आज पंधरा गावांत पंधरा ठिकाणी नर्मदालय अनौपचारिक शाळा असून मुलांची संख्या झाली आहे १७००, तर भट्टय़ाण, लेपा पुनर्वास आणि छोटी खरगोन या गावात ‘रामकृष्ण शारदा निकेतन’ नावाने पहिली ते आठवीचं शिक्षण देणाऱ्या तीन शाळाही सुरू झाल्या आहेत. यात सुमारे ३५० मुलं नियमित शाळा शिकत आहेत. शिवाय खेडय़ातल्या लोकांना आर्थिकदृष्टय़ा स्वतंत्र करेल असं सुतारकाम, वेल्डिंग, प्लम्बिंग, होमवायरिंग, शिलाई, जैविक शेती आणि १३ गाईच्या गोशाळेच्या माध्यमातून दुग्धव्यवसायाचंही प्रशिक्षण दिलं जात आहे. आज तेथे  २० मुलं हे शिक्षण घेत आहेत.
या सर्व मुलांना विनामूल्य शिक्षण दिलं जात असून ३१ अनाथ आणि गरीब मुलांचा आश्रमही नि:शुल्कच आहे. या मुलांना शिकवण्यासाठी एकूण ६२ शिक्षक आहेत आणि सहा मदतनीस. या साऱ्यांचा खर्च या संस्थेला करावा लागतो तो आहे दर महिना अडीच लाख रुपये. दर महिन्याच्या २५ तारखेला भारती यांना पैसे कमी पडणार नाहीत ना याचा ताण येत असतोच, परंतु कोणत्या ना कोणत्या मार्गाने आत्तापर्यंत सोय झालीच आहे. तसंच हा खर्च निघावा म्हणून त्यांनी सध्या शिक्षणासाठी आर्थिक पालकत्व समाजातील दानशूरांनी घ्यावं यासाठी एक योजना सुरू केली आहे. वर्षभरासाठी तीन हजार रुपये भरून या मुलाचं पालकत्व घेता येतं. त्यातून एका मुलाच्या शिक्षणाचा सारा खर्च उचलला जातो.
या सर्व उपक्रमांना आर्थिक बळ मिळण्याला सुरुवात कशी झाली याची वेगळीच कहाणी आहे. परिक्रमेवरून परतल्यावर भारती यांनी  ‘नर्मदा परिक्रमा : एक अंतर्यात्रा’ हे पुस्तक लिहिलं. वाचकांना भावलं. सात आवृत्त्या प्रकाशित झाल्या. ब्रेलमध्येही ते निघालं. ते वाचून अनेकांनी आर्थिक मदत पाठविली. कपडे, अन्नधान्य, अंथरुण, पांघरुण अशा एक ना अनेक गोष्टी त्यांच्यापर्यंत येऊ लागल्या. भारती यांचा मुलांना शिकवण्याचा ध्यास पाहून ‘लेपा पुनर्वास’ या धरणग्रस्तांच्या वसाहतीत तेथल्या साधुबाबांनी आपल्या आश्रमाची जागा आणि इमारत त्यांच्या सुपूर्द केली. दहा-बारा गायी आणि वासरं दिली.
अर्थात जसंजशा शाळा वाढत आहेत, मुलं वाढत आहेत खर्चही वाढतो आहे. तेवढे उत्पन्नाचे स्रोत नाहीत, पण भारतीजवळ दुर्दम्य आशावाद आहे. अडचणींवर मात करणारी दुर्गा अशी तिची ओळख झालेली आहे. नवनव्या आव्हानांना ती समर्थपणे तोंड देईल आणि समाजही तिला साथ देईल, असा विश्वास आहे. भारती यांच्या या आशावादाला सलाम!
निमाड अभ्युदय रुरल मॅनेजमेंट अ‍ॅण्ड डेव्हलपमेंट असोसिएशन
पत्ता- नर्मदालय, प्लॉट नं. १४९, मुक्काम- लेपा पुनर्वास, तहसील- कसरावद, जिल्हा- खरगोन, मध्य प्रदेश.
narmadalaya@gmail.com
bharati1@yahoo.com
भारती ठाकूर संपर्क : ९५७५७५६१४१

विश्वाचे अंतरंग

*विश्वाचे अंतरंग  .....*

साधारण १०० वर्षांपूर्वी *व्हिक्टर हेस* हा शास्त्रज्ञ हातात *इलेक्ट्रोमीटर* घेऊन एका गरम हवेच्या फुग्यात (hot-air balloon) बसला व आकाशात गेला. त्याच्या इलेक्ट्रोमीटरने वातावरणात वेगवेगळ्या उंचीवर किती विद्युतभार आहे हे मोजले, आणि त्याला आढळून आले की जसजसे वर जावे तसतसे वातावरणात अधिकाधिक *विद्युतभारित कण (charged particles)* आढळून येतात. याचा अर्थ असा की हे कण कुठेतरी वर निर्माण होत असणार व वातावरणातून खाली येताना ते शोषले जाऊन त्यांची संख्या कमी होत असणार. पृथ्वी-बाहेरून सूर्यप्रकाश येतो हे तर माहीत होते, पण असे विद्युतभारित कणही येत असतील याची तेव्हा कल्पनाही नव्हती. या कणांनाच *"विश्वकिरण"* (cosmic rays) नाव देण्यात आले, व त्यांच्या शोधाबद्दल व्हिक्टर हेसला १९३६ सालचे नोबेलही मिळाले.

विश्वकिरण जेव्हा पृथ्वीच्या वातावरणात शिरतात, तेव्हा वातावरणातील अणूंचे *आयनीकरण (ionization)*करून ते विद्युतभारित कण निर्माण करतात व ते कण अजून इतर अणूंचे आयनीकरण करत करत शेवटी एक “शॉवर” तयार करतात. या शॉवरची ऊर्जा वातावरणात शोषली जाते व कधीकधी ते जमिनीवर पोहोचण्याआधीच विरून जातात. जमिनीवरील, बलूनमधील वा उपग्रहांमधील उपकरणांद्वारे या *"शॉवर्स"*चे निरीक्षण करता येते. गेल्या शतकात या विश्वकिरणांच्या अभ्यासातून विश्वाची कित्येक रहस्ये आपल्याला खुली झाली.

कशापासून बनले हे कण? सुरुवातीला समज होता की हे अवकाशात निर्माण झालेले गामा किरण असावेत. पण जेव्हा या किरणांनी सुरू केलेले शॉवर्स पृथ्वीच्या चुंबकीय क्षेत्रामुळे दिशा बदलताना आढळले, तेव्हा मूळचे किरणदेखील विद्युतभारित असल्याचे सिद्ध झाले. हे मुख्यतः प्रोटॉन्स आहेत. काही प्रमाणात इलेक्ट्रॉन्स, प्रकाशकण किंवा अणुकेंद्रकेही पृथ्वीबाहेरून येणाऱ्या या विश्वकणांमध्ये असतात. बरेचसे कण सूर्याकडून येतात (ध्रुवीय प्रदेशांमध्ये *"ऑरोरा"*ची दिवाळी साजरे करतात ते हेच कण.) काही आपल्या आकाशगंगेतून, तर काही अतिऊर्जेचे कण हे विश्वातील इतर आकाशगंगांमधून येतात. जवळ जवळ प्रकाशवेगाने पृथ्वीवर मारा करणाऱ्या या कणांची ऊर्जा ही अवकाशातील महास्फोटांसारख्या काही घटनांमध्ये त्यांना मिळालेली असते. ही ऊर्जा अगदी १,०००,००० इतेक्ट्रॉन-व्होल्ट पासून ते १००,०००,०००,०००,०००, ०००,००० इलेक्ट्रॉन-व्होल्ट एवढी प्रचंड असू शकते.

या शॉवर्सचा अभ्यास करताना, विसाव्या शतकाच्या पूर्वार्धात त्यात अनेक नवीन कण आढळले व त्यातून मूलकणशास्त्राचा जन्म झाला. (हे शॉवर्स पाहून, यात इलेक्ट्रॉन-सारखाच पण त्याहून काहीशे पट जड असलेला दुसरा कण असणार हे डॉ. होमी भाभांनी प्रथम जाणले. याच कणाला पुढे *'म्युऑन'* नाव दिले गेले.) अगदीच अपरिचित गुणधर्मांचे कण जेव्हा विश्वकिरणांत आढळले, तेव्हा त्यांना *"स्ट्रेंज"* संबोधले गेले व त्यातून *"क़्वार्क्स"*ची संकल्पना उदयाला आली.

यातील काही कण वातावरण पार करून जमिनीवर तर येतात, पण जमीन पार करून ते खाली जातात का हे पाहण्यासाठी भारतीय, जपानी व ब्रिटिश शास्त्रज्ञांनी कर्नाटकातील कोलारच्या सोन्याच्या खाणीत जमिनीखाली एक प्रयोग उभारला, आणि तेथे, या कणांपासून वातावरणात निर्माण होणाऱ्या न्यूट्रीनोंची जगातील प्रथम नोंद झाली (१५ ऑगस्ट १९६५) आजही, विविध उर्जेच्या या कणांचा उगम नक्की कोठे आहे, आणि एवढी ऊर्जा त्यांना प्राप्त कशी होते, याचे आपले ज्ञान पूर्ण नाही. कणांना ऊर्जा देणारी, आपल्याला अपरिचित अशी काही तंत्रे निसर्ग वापरत असेल का, हे जाणून घेण्यासाठी विश्वकिरणांच्या अधिकाधिक निरीक्षणांची आवश्यकता आहे. अर्जेंटिनातील *"पिअर ओजे"*(Pierre Auger) प्रयोगशाळा हे सध्या विश्वकिरणांचे सर्वांत मोठे निरीक्षणकेंद्र आहे. भारतातही ऊटीत अशी प्रयोगशाळा आहे व या किरणांतून निर्माण होणाऱ्या न्यूट्रीनोंच्या निरीक्षणासाठी मदुराई-जवळ एक महाप्रयोग उभारण्याचे काम चालू आहे.

बाह्य विश्वाकडून येणाऱ्या या संदेशवाहक विश्वकिरणांमधूनच आपले विश्वाच्या अंतरंगाचे ज्ञान समृद्ध होत जाईल.
-अमोल दिघे